Η δαιδαλώδης πορεία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου συμπεριλαμβάνει επιθέσεις, ταραχές, εξορίες, συμφωνίες, αντιπαραθέσεις, διεκδικήσεις, παραχωρήσεις, συμβιβασμούς, αμέτρητες συναντήσεις, γενικά αλλεπάλληλα γεγονότα.
Της: Έπη Τρίμη
Πολλοί θαύμασαν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και τον εξύμνησαν, άλλοι τον κατηγόρησαν.Όπως θα έλεγε και ο Μαξ Βέμπερ, ο Μακάριος προσπάθησε να κινηθεί ανάμεσα στην ηθική των απόλυτων σκοπών, που ενδιαφέρεται μόνο για την πραγμάτωση του ονείρου με όποιο τίμημα, και στην ηθική της ευθύνης που αντιλαμβάνεται τους περιορισμούς της πραγματικότητας και αναλαμβάνει με υπευθυνότητα το κόστος των υποχωρήσεων που είναι αναγκαίες για να είναι μια λύση βιώσιμη.
Από μια ειρωνεία της Ιστορίας, οι υπερεθνικιστές της «μητέρας πατρίδας» και οι παλαιόθεν διακαείς, αλλά μη ρεαλιστικοί πόθοι της ένωσης θα γίνονταν η βασική αιτία τόσο για την ανατροπή του ίδιου από την εξουσία όσο και κυρίως για την (άγνωστο μέχρι πότε) διχοτόμηση του νησιού και το δράμα που προκάλεσε σε χιλιάδες εκπατρισμένους Ελληνοκύπριους.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διπλασίασε την Ελλάδα, ο Μακάριος διαίρεσε την Κύπρο. Ωστόσο, αποκαλούνται και οι δύο εθνάρχες. Μέχρι σήμερα η Ιστορία ήταν πολύ επιεικής με τον Μακάριο, όμως σε βάθος χρόνου θα είναι αμείλικτη. Ο Μακάριος παρέλαβε από τους Άγγλους ένα σύγχρονο για την εποχή του κράτος, το δεύτερο πλουσιότερο στην περιοχή, και παρέδωσε το 40% υπό τουρκική κατοχή, με παράπλευρες απώλειες τον ελληνισμό της Πόλης κι ένα φέσι δισεκατομμυρίων στην Ελλάδα σε εξοπλιστικές δαπάνες από το 1974 μέχρι σήμερα.
O Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’ γεννήθηκε στις 13 Αυγούστου 1913 στο χωριό Άνω Παναγιά της Πάφου. Ήταν το πρώτο παιδί της οικογένειας Μούσκου. Ο πατέρας του Χριστόδουλος ήταν βοσκός, ενώ τη μητέρα του την έχασε σε ηλικία 11 ετών ‒ κάποια στιγμή αποκάλυψε ότι δεν είχε ούτε μία φωτογραφία της. Μεγάλωσε σε φτωχικό περιβάλλον, με στερήσεις, αγροτικές εργασίες και φροντίδα των ζώων. Όμως ποτέ δεν συμβιβάστηκε με τη ζωή του χωριού. Του άρεσε το διάβασμα, ξεχώριζε από τα παιδιά της ηλικίας του και γοητευόταν από τους περιπάτους.
Σε νεαρή ηλικία ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πήγε στη Μονή Κύκκου, όπου τον δέχτηκαν ως δόκιμο. Στις 7 Αυγούστου 1938 χειροτονήθηκε διάκονος και μετονομάστηκε από Μιχάλης σε Μακάριο. Τον ίδιο χρόνο στάλθηκε ως υπότροφος της Μονής Κύκκου στην Αθήνα για σπουδές στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1946 πήρε υποτροφία για σπουδές στη Βοστώνη. Στις 8 Απριλίου 1948 εκλέχθηκε μητροπολίτης Κιτίου και στις 13 Ιουνίου χειροτονήθηκε επίσκοπος. Το 1949 είχε συνομιλίες στην Ελλάδα με τον βασιλιά, τον πρωθυπουργό και άλλους επισήμους για το κυπριακό ζήτημα. Μετά από εισήγησή του, η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Κύπρου οργάνωσε στις 15 Ιανουαρίου 1950 Παγκύπριο Δημοψήφισμα, κατά το οποίο το 97% του ελληνικού κυπριακού πληθυσμού ψήφισε υπέρ της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.
Στις 20 Οκτωβρίου του 1950 ο Μακάριος εκλέχθηκε Αρχιεπίσκοπος και εθνάρχης, διαδεχόμενος τον Μακάριο Β’. Αμέσως μετά την εκλογή του ως Αρχιεπισκόπου, ίδρυσε την Παγκύπρια Εθνική Οργάνωση Νεολαίας. Αργότερα επισκέφτηκε και πάλι την Αθήνα, οπότε και προσπάθησε να πείσει την ελληνική κυβέρνηση να προσφύγει στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών για το κυπριακό ζήτημα.
Στις 9 Μαρτίου του 1956 ο Μακάριος εξορίστηκε στις Σεϊχέλες, καθώς οι συνομιλίες που είχε με τον Κυβερνήτη για το μέλλον της Κύπρου δεν κατέληξαν σε συμφωνία. Αφού αφέθηκε ελεύθερος, η βρετανική κυβέρνηση τον κάλεσε στο Λονδίνο, όπου και υπογράφηκε η Συμφωνία του Λονδίνου, που ήταν η συνέχεια της Συμφωνίας της Ζυρίχης. Με τις συμφωνίες αυτές η Κύπρος θα ανακηρυσσόταν ανεξάρτητη δημοκρατία.
Σύμφωνα με τα έγγραφα του τότε υπουργείου Αποικιών, που αφορούν γεγονότα σε πρώην βρετανικές αποικίες, μεταξύ των οποίων η Κύπρος, οι Σεϊχέλες, η Κένυα και η σημερινή Μαλαισία, η κυβέρνηση του Λονδίνου σχεδίαζε την εξορία του Μακάριου λίγο καιρό μετά την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο τον Απρίλιο του 1955.
Επιπλέον, ακόμη και μετά την εξορία του κύπριου Αρχιεπισκόπου πολεμικά πλοία του βασιλικού βρετανικού Ναυτικού βρίσκονταν σε επιχειρησιακή ετοιμότητα στον Ινδικό Ωκεανό καθώς υπήρχαν πληροφορίες ότι ελληνικό υποβρύχιο θα επεδίωκε απελευθέρωση του Μακαρίου από τις Σεϊχέλες.
Μέχρι πρόσφατα υπήρχε η αντίληψη ότι τα ντοκουμέντα της αποικιακής εποχής είχαν χαθεί ή καταστραφεί. Ωστόσο, όπως αποκαλύφθηκε, οι βρετανικές Αρχές τα είχαν στείλει κρυφά στο Λονδίνο όταν οι πρώην αποικίες τους αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους .
Ο Μακάριος αναγκάστηκε να ταξιδέψει στις Σεϊχέλες τον Μάρτιο του 1956, μετά την κατάρρευση των ειρηνευτικών συνομιλιών τον Δεκέμβριο του 1955. Όμως σύμφωνα με απόρρητη επιστολή φαίνεται πως το υπουργείο Αποικιών συνωμοτούσε από τον Σεπτέμβριο του ’55 με τον τότε κυβερνήτη των Σεϊχελών Ουίλιαμ Αντίς για την εξορία του Μακαρίου.
Συγκεκριμένα, στην επιστολή αναφέρεται σε άκρως διπλωματική γλώσσα πως «οι Σεϊχέλες πιθανόν να ήταν τόπος φιλοξενίας ενός διακεκριμένου επισκέπτη από την Κύπρο» που θα κρατούνταν παρά τη θέλησή του και ότι θα χρειαζόταν αλλαγή της νομοθεσίας ώστε ο όρος «πολιτικοί κατάδικοι» να αντικατασταθεί με τον πιο «δόκιμο» όρο «πρόσωπα που απελάθηκαν από την Κύπρο».
Μάλιστα, σε μια προσπάθεια να βελτιωθούν οι συνθήκες κράτησης του Αρχιεπισκόπου το υπουργείο Αποικιών, είχε φροντίσει να διασφαλίσει ότι ο τόπος εξορίας δεν θα ήταν πραγματική φυλακή για τον Μακάριο.
Στις 16 Αυγούστου του 1960 η Κύπρος ανακηρύχθηκε ανεξάρτητη δημοκρατία και ο Μακάριος ανέλαβε καθήκοντα Προέδρου, αφού κέρδισε τις εκλογές στις 13 Δεκεμβρίου 1959 με ποσοστό 66,29%. Τον Φεβρουάριο του 1968 επανεξελέγη Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Στις 8 Μαρτίου του 1970 έγινε δολοφονική απόπειρα εναντίον του, ενώ ο Μακάριος επέβαινε σε ελικόπτερο που θα τον μετέφερε στην Ιερά Μονή Μαχαιρά για το μνημόσυνο του υπαρχηγού της ΕΟΚΑ Γρηγόρη Αυξεντίου. Τον Φεβρουάριο του 1973 επανεξελέγη, για τρίτη φορά, Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας. Τη 15η Ιουλίου του 1974 το στρατιωτικό καθεστώς των Αθηνών οργάνωσε πραξικόπημα για την ανατροπή του. Ο Μακαριότατος, διασωθείς ως εκ θαύματος, αναχώρησε την επομένη, μέσω Μάλτας, για τη Βρετανία και από κει έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου και μίλησε ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας. Την 20ή Ιουλίου του ίδιου έτους η Τουρκία, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα το πραξικόπημα, εισέβαλε στην Κύπρο, κατέλαβε περίπου το 36% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, εκδίωξε περίπου το 28% των Ελληνοκυπρίων από τις πατρογονικές εστίες, σκότωσε αμάχους και προκάλεσε τεράστιες καταστροφές.
Στις 3 Αυγούστου του 1977 ο πρώτος Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, περνά στην Ιστορία και στην αιωνιότητα. Η είδηση για τον θάνατο του εθνάρχη της Κύπρου μεταδόθηκε αμέσως σε όλο το νησί και στο εξωτερικό μέσα από τη συχνότητα του ΡΙΚ. Η ταφή του έγινε στο Θρονί της Παναγιάς στην περιοχή της Ιεράς Μονής Κύκκου, σε σημείο που επέλεξε ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος ώστε να αγναντεύει ολόκληρη την Κύπρο. Μάλιστα, είχε δώσει συγκεκριμένες οδηγίες στον αρχιτέκτονα Ανδρέα Φιλίππου για τον τάφο και τον περιβάλλοντα χώρο του.
Το κυπριακό ραδιόφωνο, που έχει καταληφθεί από τους χουντικούς, µεταδίδει ότι «η Εθνική Φρουρά επενέβη για να σταµατήσει τον αδελφοκτόνον πόλεµον. Αυτήν τη στιγµή είναι κυρία της καταστάσεως. Ο Μακάριος είναι νεκρός»! Ο πολιτικός και θρησκευτικός ηγέτης της νήσου αναζητεί απεγνωσµένα τρόπο να επικοινωνήσει µε τον λαό του, να τους αποδείξει ότι είναι ζωντανός. Από το µοναστήρι τού λένε ότι στην Πάφο υπάρχει ένας µικρός ραδιοφωνικός σταθµός. Χωρίς δεύτερη σκέψη ξεκινά για την παραλιακή πόλη στα νοτιοδυτικά του νησιού, απόσταση άλλων περίπου 70 χιλιοµέτρων. Όταν έφθασε εκεί, ο κόσµος τον αντιλήφθηκε αµέσως. Χιλιάδες κάτοικοι άρχισαν να κλαίνε και να τον επευφηµούν που είχε καταφέρει να γλιτώσει, ενώ οι καµπάνες χτυπούσαν χαρούµενα.
Στον σχεδόν αυτοσχέδιο ραδιοφωνικό σταθµό που κάποτε χρησιµοποιούνταν για να µεταδώσει εορταστικές εκδηλώσεις στην επαρχία, ο Αρχιεπίσκοπος ηχογραφεί ένα µήνυµα που µεταδόθηκε µέσω του υποσταθµού του Κρατικού Ραδιοφώνου, κάνοντας τους πραξικοπηµατίες να «παγώσουν».
«Ελληνικέ Κυπριακέ λαέ», θα πει, «γνώριµη είναι η φωνή που ακούεις. Γνωρίζεις ποίος οµιλεί. Είµαι ο Μακάριος. Είµαι εκείνος τον οποίον συ εξέλεξες διά να είναι ηγέτης σου. ∆εν είµαι νεκρός, όπως η χούντα των Αθηνών και οι εδώ εκπρόσωποί της θα ήθελαν. Είµαι ζωντανός. Και είµαι µαζί σου, συναγωνιστής και σηµαιοφόρος εις τον κοινόν αγώνα. Το πραξικόπηµα της χούντας απέτυχε. Εγώ ήµουν ο στόχος, και εφόσον εγώ ζω, η χούντα στην Κύπρο δεν θα περάσει». Στο µεταξύ, σε αρκετές περιοχές µαίνονται σφοδρές µάχες µεταξύ της Εθνικής Φρουράς, που υποστηρίζεται από το ελληνικό δικτατορικό καθεστώς του ταξίαρχου ∆ηµήτρη Ιωαννίδη, και του κυβερνητικού στρατού της Κύπρου, ο οποίος δηλώνει πίστη στον Μακάριο. Μέχρι το τέλος της ηµέρας θα έχουν χάσει τη ζωή τους 91 άνδρες και θα έχουν τραυµατιστεί άλλοι 250. Παρά το γεγονός ότι σε διάφορες περιοχές υπήρχαν σκόρπιοι θύλακες αντίστασης, οι πραξικοπηµατίες, κινώντας σχεδόν όλη την Εθνοφρουρά, είχαν επιβληθεί πλήρως µε εξαίρεση την Πάφο.
Εκείνη την περίοδο ο Μακάριος θα πει σε στενό του συνεργάτη: «Εάν δεν φορούσα τούτο εδώ το ράσο και αν δεν πίστευα ακράδαντα στα νάματα της χριστιανικής φιλοσοφίας, θα δικαιολογούσα γιατί οι άνθρωποι αυτοκτονούν». Τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του ο Μακάριος ήρθε αντιμέτωπος με μια νέα, δύσκολη πραγματικότητα. Η εισβολή είχε αφήσει πίσω της μια διαλυμένη οικονομία, έναν προσφυγικό πληθυσμό και συναντήσεις που σκοπό είχαν την επίλυση του Κυπριακού υπό το καθεστώς μιας ανεξάρτητης δικοινοτικής ομοσπονδιακής δημοκρατίας. Ο Αρχιεπίσκοπος κάποια στιγμή εκμυστηρεύτηκε στον οικονόμο του Γιώργο Θεοδότου πως: «Δεν μπορώ να ανεχθώ τον περήφανο κυπριακό λαό, τον οποίον άφησα με τα σπίτια του και με τις επιχειρήσεις του, να τον βρω μες στα τσαντίρια».
Το 1959, ύστερα από έναν αποτυχημένο αγώνα για την ένωση με την Ελλάδα που ξεκίνησε o Μακάριος υποχρεώθηκε να αποδεχτεί την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας ως δικοινοτικού κράτους στη βάση ενός πολιτικού συνεταιρισμού με τους Τουρκοκύπριους. Το βάρος της συμφωνίας το ανέλαβε η Ελλάδα με τη σύμφωνη γνώμη του ιδίου. Όμως, ο Μακάριος φρόντισε να φορτώσει τις ευθύνες στον Κωνσταντίνο Καραμανλή.
«Υπογράψαμε μαζί, αλλά εκείνος βγήκε έξω πατριώτης κι εγώ προδότης» λέγεται ότι παραπονιόταν συχνά ο Καραμανλής. Ο Μακάριος δέχτηκε τις Συμφωνίες της Ζυρίχης για να επιστρέψει ως Πρόεδρος στην Κύπρο και μετά να τις ακυρώσει. Ανέλαβε τις πρωτοβουλίες που οδήγησαν στην κατάρρευση των συμφωνιών, αμέσως μετά την παραίτηση του Καραμανλή, στα τέλη του 1963. «Είμαι ο υπογράψας τας συμφωνίας αυτάς (…) Ουδέ επί στιγμήν όμως επίστευσα ότι αι συμφωνίαι θα αποτελούσαν μόνιμο καθεστώς» έγραψε το 1964 στον Γ. Παπανδρέου, ο οποίος διαμαρτυρόταν για τις πολεμικές πρωτοβουλίες που αναλάμβανε στην Κύπρο, παρασύροντας σε αυτόν τον δρόμο και την Ελλάδα.
Στις 23 Ιουλίου 1974, όταν μετά το πραξικόπημα η Τουρκία είχε εισβάλει ήδη στην Κύπρο, ο Μακάριος από τη Νέα Υόρκη, όπου βρισκόταν αυτοεξόριστος, έστειλε οδηγίες στον Κληρίδη να συναντήσει τον Ντενκτάς και να του εισηγηθεί την άμεση εφαρμογή της Ζυρίχης. Ο Ντενκτάς, αφού διαβουλεύτηκε με την Τουρκία, του απάντησε ότι δεν μπορούσε να εξετάσει θέμα επιστροφής στη Ζυρίχη, τις συμφωνίες της οποίας «για δέκα χρόνια οι Ελληνοκύπριοι αρνούνταν να εφαρμόσουν (…) με τον ισχυρισμό ότι ήταν ανεφάρμοστες».
Ο Μακάριος απεβίωσε στις 3 Αυγούστου του 1977. Ο Μακάριος ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των Θεολογικών Σχολών των Πανεπιστημίων της Βοστώνης και της Αθήνας, των Νομικών Σχολών των Πανεπιστημίων Κεράλα των Ινδιών, Θεσσαλονίκης, Μπογκοτά της Κολομβίας και Μάλτας και της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών. Επίσης τιμήθηκε με τα ανώτερα παράσημα των πλείστων Εκκλησιών και Κρατών και με τα χρυσά μετάλλια Ελληνικών και ξένων Δήμων.
Όταν πέθανε ο Μακάριος κανένας ξένος ηγέτης δεν προσήλθε στην κηδεία του, όμως σύσσωμος ο πληθυσμός της Κύπρου θρήνησε τον θάνατό του. Στη Λευκωσία, στο προεδρικό μέγαρο, αναρτήθηκε ένα πανό που έγραφε: «Χίλιοι Μακάριοι θα συνεχίσουν τον αγώνα Σου».