Υπόγεια Αθήνα: Οι περισσότεροι ξέρουν την Αθήνα όπως τη βλέπει κανείς πάνω από το δρόμο. Εκεί, όπου υπάρχει κοσμοσυρροή, πολλά αυτοκίνητα και ατελείωτα μαγαζιά. Ωστόσο, στην Αθήνα υπάρχει και μία αθέατη πλευρά. Υπάρχει μία υπόγεια πλευρά και σε αυτή μας ξεναγεί, ο Παναγιώτης Δευτεραίος, ο οποίος μεταξύ των άλλων σημαντικών ιδιοτήτων του, είναι και σπηλαιολόγος.
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Οι εκκλησίες
«Το πρώτο σημείο που ερεύνησα ήταν στο κέντρο, στην Αγία Φωτεινή, κοντά στους Στύλους Ολυμπίου Διός. Κάτω από εκεί περνάει η υπόγεια στοά του Ιλισού και υπάρχει μια παλιά γέφυρα του Όθωνα όπου φημολογείται ότι ήταν η είσοδος των υπόγειων στοών από το Βατραχονήσι -όπως λέγεται η περιοχή- μέχρι το Φάληρο.
Στην πραγματικότητα είναι μόνο μια γέφυρα. Από κάτω της περνάει όντως η στοά του Ιλισού, που βγάζει στην Καλλιθέα, αλλά, όταν μπεις κάτω από τη γέφυρα, δεν πάει πουθενά, εκτός αν κάποιος (θεωρητικά) εισχωρήσει σε κάτι μεγάλες τσιμεντένιες σωληνώσεις. Έχει από πίσω έναν υπόγειο χώρο, αλλά είναι ουσιαστικά η παλιά γέφυρα του ποταμού που ενσωματώθηκε κάτω από τον σύγχρονο δρόμο.
Κάτω από τη Ρώσικη εκκλησία υπήρχαν ρωμαϊκά λουτρά, που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ως υπόγειος χώρος –τα λέμε κατακόμβες, αλλά δεν είναι στην πραγματικότητα, δεν έχουν θάψει μέσα ανθρώπους, δεν αποτελούν υπόγειο νεκροταφείο. Στο υπόγειο της εκκλησίας μπορεί να δει κανείς υπολείμματα από τις κολώνες του ρωμαϊκού βαλανείου και αρχαίες κολώνες».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Κι άλλες πληροφορίες για τις εκκλησίες
«Σώζονται κάποια τμήματα των αρχαίων ρωμαϊκών κτισμάτων, ενσωματώθηκαν στο υπόγειο της εκκλησίας και αποτέλεσαν έναν χώρο ο οποίος προέκυψε τμηματικά από ανασκαφές που έγιναν κατά τον 19ο αιώνα, από τον τότε υπεύθυνο του ναού, τον Αρχιμανδρίτη Αντωνίνο Καπούστιν. Είχε βρει υγρασία στο βάθος της εκκλησίας κι ήθελε να δει από πού προέρχεται.
Έσκαψε στο σημείο που ήταν το νερό και, σιγά-σιγά, άρχισαν να αποκαλύπτονται τα θαμμένα δωμάτια, τα οποία τα ξέθαβαν και τα καθάριζαν και σταδιακά τα ένωσαν μεταξύ τους για να δημιουργηθεί ο χώρος που υπάρχει σήμερα. Χτίστηκαν κάποιες πόρτες, ανοίχτηκαν κάποια περάσματα, κάποιοι φωταγωγοί.
Δεν φαίνεται να συνδέεται με κάποια άλλη στοά, αλλά υπάρχουν και κάποιοι χώροι που είναι αποκλεισμένοι. Αν παρατηρήσεις το παλιό σχέδιο που υπάρχει σε ένα βιβλίο μέσα στο ναό, θα δεις ότι υπήρχαν τμήματα του λουτρού αλλά και στοές υδραγωγείων και κάποιες δεξαμενές στις οποίες σήμερα δεν μπορείς να μπεις.
Ο χώρος μπορεί να συνδεόταν με άλλα σημεία, αλλά σήμερα δεν μπορούμε να το βεβαιώσουμε. Το λουτρό δεχόταν νερό από κάπου, υπάρχει η αποτύπωση του Αντωνίνου σε κάποιο αρχαιολογικό έντυπο που δείχνει στοές που βρέθηκαν σε εκείνο το σημείο και μπορεί να συνέχιζαν παραπέρα, να πήγαιναν κάπου αλλού».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Οι τελευταίες πληροφορίες για τις εκκλησίες
«Στους Αγίους Πάντες στους Αμπελόκηπους υπάρχουν δύο μικροί υπόγειοι χώροι. Ο ένας είναι οστεοφυλάκιο και ο άλλος είναι αγίασμα. Πολύ κοντά, βέβαια, περνάει η στοά του Αδριανού (το αδριάνειο υδραγωγείο), δίπλα στο γήπεδο του Παναθηναϊκού.
Το νερό που είχε το αδριάνειο -αλλά και τα άλλα υδραγωγεία- δεν προερχόταν μόνο από τις πηγές της Πάρνηθας, από τις πηγές προερχόταν μόνο ένα μικρό μέρος, ήταν σκαμμένα όμως τόσο βαθιά, ώστε το νερό που υπάρχει στο έδαφος να στάζει μέσα στη στοά.
Είναι η λεγόμενη υδρομάστευση, και το βλέπεις σήμερα μπαίνοντας στις στοές ότι έχει κάνει σταλακτίτες και στάζει ακόμα νερό. Σε πολλά σημεία, μάλιστα, τρέχει σε μεγάλες ποσότητες, σαν υπόγειες πηγές». Η μεγαλύτερη υπόγεια διαδρομή που έχω κάνει ποτέ μέσα στην Αθήνα ήταν στον υπογειοποιημένο Ιλισό, συνολικά 8,5 χιλιόμετρα, μπαίνοντας απέναντι από το νεκροταφείο της Καισαριανής και καταλήγοντας στα όρια Καλλιθέας-Μοχάτου, εκεί που βγαίνει το ποτάμι για τη θάλασσα. Ο Ιλισός είναι ένα δίκτυο μόνος του και έχει μεγάλο ενδιαφέρον αστικής εξερεύνησης, να μπει, δηλαδή, κάποιος και να περπατήσει σε σύγχρονες στοές».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Ο Ιλισός
«Ή η είσοδος, ό,τι θέλεις. Μπορείς να μπεις αν κατέβεις από κάποια σκαλοπάτια μέσα στην κοίτη, ελεύθερα, και να περπατήσεις για χιλιόμετρα. Είναι πολύ επικίνδυνο για κάποιον που δεν ξέρει γιατί μπορεί να χτυπήσει ή να πνιγεί από τα νερά, και ίσως θα ήταν ασφαλέστερο οι είσοδοι να προστατεύονταν.
Από την άλλη άκρη οι είσοδοι υπάρχουν στην Καισαριανή, απέναντι από το νεκροταφείο, ενώ στου Ζωγράφου, μέσα στην πολυτεχνειούπολη, υπάρχουν τρεις είσοδοι. Στον χώρο του θεάτρου Badminton έχει επίσης μία (διπλή) είσοδο και, ενδιάμεσα, είσοδος μπορεί να θεωρηθεί και της Αγίας Φωτεινής στην οποία είναι δύσκολο να μπεις.
Υπάρχουν μεγάλοι σωλήνες που θα μπορούσε να χωρέσει κάποιος μπουσουλώντας, μια διαδρομή που καταλήγει στην στοά του Ιλισού. Κι ένα σιδερένιο καπάκι με σκάλα από κάτω, έξω σχεδόν από το Καλλιμάρμαρο, μπροστά στο λόφο του Αρδηττού. Κι εκεί είναι είσοδος. Υπάρχουν πολλά φρεάτια που αν τα σηκώσει κάποιος έχει σκάλα και μπορεί να κατέβει.
Το έργο αυτό ξεκίνησε να γίνεται τη δεκαετία του ’30 επί Μεταξά -είναι της ίδιας ηλικίας με τα καταφύγια που έχουμε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ή μεταγενέστερα- κι ολοκληρώθηκε μεταπολεμικά. Προχωρώντας περνάς κάτω από το Χίλτον, το Καλλιμάρμαρο, την Αγία Φωτεινή, από το Φιξ, τα Πετράλωνα πίσω από του Φιλοπάππου -είναι μια τεράστια υπόγεια στοά που συνδέεται με διάφορες άλλες, ένα δίκτυο στην ουσία, αλλά δεν έχει το μυστικιστικό χαρακτήρα που προωθούν οι παλιοί θρύλοι.
Είναι απλά για να περνάει το νερό όταν βρέχει. Βέβαια, έχει χρησιμοποιηθεί και για κάποιες παράνομες δράσεις, όπως η μεγάλη ληστεία, ένα μεγάλο ριφιφί που έγινε στην τότε Τράπεζα Εργασίας τη δεκαετία του ’90 μέσα από αυτή τη στοά. επίσης μια παρκαρισμένη μηχανή που είχαμε βρει με αριθμό κυκλοφορίας (κλεμμένη;), ή άλλα που κατά καιρούς έχουμε ακούσει ότι έχουν βρεθεί, ακόμα και όπλα! Έχουν χρησιμοποιηθεί για διάφορες παράνομες δραστηριότητες αυτές οι στοές».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Το Αδριάνειο Υδραγωγείο
«Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, ένα αρχαίο παράδειγμα υπόγειας σήραγγας, είναι περίπου είκοσι χιλιόμετρα και ξεκινούσε από τους πρόποδες της Πάρνηθας, στο σημερινό Ολυμπιακό χωριό. Και σήμερα υπάρχει είσοδος, μια στοά που κατεβαίνει προς τα κάτω, η οποία είναι φραγμένη στην αρχή.
Μπορείς περπατήσεις σε μεγάλο μέρος της διαδρομής του, αλλά όχι εύκολα. Είναι έργο του 134 μ.Χ. και ανά 40 μέτρα είχε φρεάτιο (πηγάδι) το οποίο δείχνει και τον τρόπο που το έσκαψαν. Φτιάχτηκε από σκλάβους με τα χέρια, ανοίγοντας δύο πηγάδια σε κοντινή απόσταση που τα ένωναν σκάβοντας από το ένα στο άλλο, από τα οποία έβγαζαν και τα χώματα.
Δεν θα μπορούσε να σκαφτεί μία στοά είκοσι χιλιομέτρων χωρίς να υπάρχουν πηγάδια. Το υδραγωγείο είναι πολύ στενό, 50 εκατοστά πλάτος, με ύψος που είναι κατά μέσο όρο ενάμιση μέτρο. Σε κάποια σημεία είναι και δύο μέτρα, αλλά αλλού γίνεται πιο κοντό από ένα μέτρο. Για να περάσεις, πρέπει να πας μπουσουλώντας.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο φτιάχτηκε για να φέρει νερό στη ρωμαϊκή συνοικία της Αθήνας εκείνη την εποχή. Η διαδρομή του περνάει από το δήμο Αχαρνών, πιάνει Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ψυχικό, και φτάνοντας Αθήνα περνάει και από Αμπελόκηπους.
Κάτω από την οδό Λουΐζης Ριανκούρ, στα 7 μέτρα, υπάρχει η στοά του Αδριανού, -έχουμε κατέβει μια φορά από ένα καπάκι που έμοιαζε με υπονόμου αλλά τελικά ήταν πολύ πιο παλιό. Δυστυχώς δεν μπορείς να το διασχίσεις από τη μια άκρη στην άλλη, μόνο κατά τμήματα, γιατί είναι μπαζωμένο, είναι πλημμυρισμένο, δεν περπατιέται όλο. Επίσης σε πολλά σημεία γίνονταν τεχνικά έργα και υπάρχουν σωλήνες».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Εθνικός Κήπος και Βούλα
«Εδώ υπάρχει η γνωστή ιστορία για την στοά διαφυγής, η οποία είναι αληθινή. Παρόλο που δεν την ξέρω από πρώτο χέρι, και δεν ξέρω και αν θα καταφέρω ποτέ να μπω εκεί, η στοά διαφυγής της Βουλής είμαι βέβαιος ότι είναι υπαρκτή, γιατί υπάρχει σχέδιο που δείχνει δύο εξόδους της στο προαύλιο του Προεδρικού μεγάρου.
Η στοά που περνάει κάτω από τον Εθνικό κήπο είναι ενεργή στοά, γι’ αυτό δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να δώσει πληροφορίες γι’ αυτή από πρώτο χέρι. Μιλάμε για τη Βουλή και το Προεδρικό μέγαρο. Επίσης, πολύ κοντά στον Εθνικό κήπο υπάρχει ένας χώρος ο οποίος μπορεί να χαρακτηριστεί ως καταφύγιο.
Η είσοδος και η έξοδος είναι κλασικές καταφυγίου, οπότε είναι πολύ πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε και σαν καταφύγιο. Από τη διάταξη όμως -έχει κάποια παραθυράκια και σιδερένιες πόρτες- φαίνεται ότι ήταν κάποιου είδους φυλακή, κάποιο κρατητήριο που δεν ξέρουμε ποιος ακριβώς το χρησιμοποιούσε.
Υπάρχει προσωπική μαρτυρία που λέει ότι όταν ήρθε ο Όθων, τα κτίρια των φυλακών τα έκανε προσωπικό του στάβλο. Όμως, οι κύριοι βασιλικοί στάβλοι κατασκευάστηκαν στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού. Καταφύγια έχουμε στον λόφο Αρδηττού, δίπλα στο Καλλιμάρμαρο, και κάτω από διάφορα κτίρια. Το ίδιο το Μετοχικό Ταμείο Στρατού, είχε επίσης τα υπόγειά του.
Πολλές πολυκατοικίες επίσης που χτίστηκαν τη δεκαετία του ’30, σε Κυψέλη, Κολωνάκι, όλες σχεδόν οι παλιές έχουν καταφύγιο. Αυτό, διότι υπήρχε σχετικός νόμος από την κυβέρνηση Μεταξά. Στον Αρδηττό το καταφύγιο μετά την απελευθέρωση, ανακαινίστηκε από τον βασιλιά Παύλο.
Σήμερα, το μοναδικό επισκέψιμο καταφύγιο της Αθήνας βρίσκεται στην οδό Κοραή 4. Είναι το παλιό καταφύγιο της Εθνικής Ασφαλιστικής που επιτάχθηκε από τους ναζί και οι χώροι του χρησιμοποιήθηκαν ως κρατητήρια».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Λυκαβηττός
«Στο Λυκαβηττό υπάρχει ένα καταφύγιο της δεκαετίας του ’30. Κοντά στο σημείο που είναι οι Άγιοι Ισίδωροι, η σπηλαιοεκκλησιά. Στο ίδιο επίπεδο που είναι και η εκκλησία, αλλά από την άλλη μεριά. Εκτείνεται μέσα στο βράχο, έχει κάποιες αίθουσες, κάποιες στοές, αλλά δεν βγαίνει πουθενά αλλού.
Και παρόλο που είναι παλιό και σε όχι και πάρα πολύ καλή κατάσταση, το θεωρούν ενεργό. Μέσα στους Αγίους Ισιδώρους υπάρχει μια επιγραφή που λέει ότι από μία τρύπα που υπάρχει στο ιερό -και υπάρχει όντως- ξεκίναγε μία υπόγεια διαδρομή που έβγαινε στο Γαλάτσι, δεν ξέρουμε πού, και από κει πήγαινε στην Πεντέλη.
Η τρύπα σήμερα υπάρχει, αλλά μόλις προχωρήσεις μερικά μέτρα, σταματάει. Επίσης, στο Λυκαβηττό χαμηλά, στο Κολωνάκι, είναι και η κατάληξη του Αδριάνειου υδραγωγείου. Περιέργως, ο θρύλος της υπόγειας στοάς του Λυκαβηττού έρχεται να γίνει πραγματικότητα με τη στοά του Αδριανείου. Ουσιαστικά, στους πρόποδες του λόφου ήταν η δεξαμενή που κατέληγε το νερό, μετά από 20 χιλιόμετρα».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Ακρόπολη
«Η πιο ενδιαφέρουσα ιστορία από αυτές που ακούγονται και είναι και αληθινή είναι η ιστορία του Μανόλη Γλέζου και του Λάκη Σάντα που κατέβασαν τη γερμανική σημαία κατά την κατοχή. Η «τρύπα» από όπου ανέβηκαν στην Ακρόπολη είναι ένα σπήλαιο, το σπήλαιο της μυκηναϊκής κρήνης.
Για κάποια χρόνια είχαν κάνει ένα λάθος, νόμιζαν ότι ήταν το σπήλαιο της Αγλαύρου, ο Λάκης ο Σάντας έτσι το αναφέρει στο βιβλίο που έγραψε πριν πεθάνει, εκεί που περιγράφει αυτό το περιστατικό. Ο Μανόλης ο Γλέζος τα τελευταία χρόνια το ταυτοποίησε και το λέει σωστά.
Έχω μπει σε αυτό το σπήλαιο, είναι ένα από τα σπήλαια της βορεινής πλευράς της Ακρόπολης. Ανεβαίνεις κάποιες σκάλες, μπαίνεις μέσα, στην είσοδο, και πηγαίνει και κάτω και πάνω. Προς τα κάτω υπήρχε ένα αρχαίο μυκηναϊκό λαξευμένο πηγάδι που ανέβλυζε νερό, εξ ου και η ονομασία του σπηλαίου, αλλά υπάρχει και μια σχισμή μεγάλων διαστάσεων που ανεβαίνει προς τα πάνω.
Αυτό το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε από τις ιέρειες στην τελετή των Αρρηφορίων. Υπήρχε μια αρχαία σκάλα -σε κάποια κομμάτια της ξύλινη, σε κάποια λαξευμένη στο βράχο- με την οποία κατέβαιναν. Έπαιρναν νερό από το πηγάδι και μετά έβγαιναν και πήγαιναν στο ιερό της Αφροδίτης.
Λένε και διάφορα άλλα για την Ακρόπολη. Λένε ότι υπάρχει από κάτω υπόγεια πόλη, υπόγειος δεύτερος ναός. Σε όλα αυτά είμαι πολύ επιφυλακτικός. Δεν τα πιστεύω, μέχρι να δω με τα μάτια μου κάτι».
Υπόγεια Αθήνα – Παναγιώτης Δευτεραίος: Η Μεγάλη Βρετανία στο Σύνταγμα
«Στην ιστορία της Μεγάλης Βρετανίας του 1944 χρησιμοποιήθηκε το δίκτυο στοών των παλιών υπονόμων της Αθήνας που είναι σε χρήση ακόμη, με κατασκευή που ξεκινάει από τον Όθωνα, από το 1840 και έπειτα. Είναι ένα μεγάλο, υπόγειο δίκτυο από κανονικές στοές. Πέτρινες στοές, με ωραίες καμάρες. Θα ήταν ένα φοβερό μνημείο αν αν μέσα σε αυτές δεν υπήρχαν τα λύματα της Αθήνας, αν δεν ήταν σε χρήση.
Αν ποτέ πάψουν να χρησιμοποιούνται και δεν τις γκρεμίσουν. Θα είναι μια πολύ ωραία υπόγεια διαδρομή. Τώρα είναι πολύ επικίνδυνο να μπεις εκεί, αν κατέβεις στον υπόνομο χωρίς προφύλαξη υπάρχει πιθανότητα και να πεθάνεις από τα αέρια.
Εκτός από όλα τα παραπάνω, υπάρχουν και κάποια αστικά σπήλαια: ένα πολύ μεγάλο και αξιόλογο σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή της Ριζούπολης (Προφήτη Ηλία), μία έκταση 2,5 χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων, με διαδρόμους, κυριολεκτικά κάτω από πολυκατοικίες.
Σε ένα σημείο, μάλιστα, έχουν τρυπήσει τα θεμέλια της πολυκατοικίας την οροφή του σπηλαίου και βλέπεις το μπετόν. Η είσοδός του είναι σε ένα μικρό οικόπεδο που έχει παραμείνει άκτιστο. Η περιοχή είναι όλη χτισμένη. Το σπήλαιο σήμερα είναι κλειστό. Επειδή, βρίσκονται σε εκκρεμότητα αρχαιολογικές ανασκαφές στο εσωτερικό του.
Θα μπορούσε να είναι ένα μέρος του επισκέψιμο. Τέλος, έχουμε μεγάλα συγκροτήματα υπόγειων ανθρακωρυχείων-λιγνιτορυχείων κοντά στην Αθήνα στην Καλογρέζα κάτω από το Ολυμπιακό Στάδιο. Στο Περιστέρι στην Ανθούπολη, με εκτεταμένα και βαθιά δίκτυα υπογείων στοών».
