Η Μαρία η Πενταγιώτισσα ήταν μία καλλονή, η οποία έμεινε στην ιστορία, όχι μόνο για την ομορφιά της, αλλά και για τα ερωτικά σκάνδαλα στην ορεινή Φωκίδα.
Φέρεται να γεννήθηκε το 1821, στο χωριό Πενταγιοί Φωκίδας ή Πενταγιού όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι. Το πραγματικό της επώνυμο, Δασκαλοπούλου, τείνει σχεδόν να ξεχαστεί και το όνομα Πενταγιώτισσα το πήρε από τον τόπο καταγωγής της.
Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της σε δημοτικό τραγούδι «μωρή δασκαλοπούλα». Υπήρξε όμορφη και δυναμική γυναίκα για τα δεδομένα της εποχής της. Η ιστορία της αποτέλεσε πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ποιημάτων.
Ο θρύλος τη θέλει πανέξυπνη, δολοπλόκα και με πολυτάραχη ερωτική ζωή. Κατά άλλους θεωρείται η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια.
Θελκτική και λυγερόκορμη, η Μαρία Πενταγιώτισσα ήταν πραγματικός πειρασμός. Έβλεπε τους άντρες να σιγοψιθυρίζουν κουβέντες μυστικές μεταξύ τους, να την κοιτούν με βλέμματα που πρόδιδαν τον πόθο τους. Οι υποψήφιοι εραστές έρχονταν ακόμα και στα χέρια, ώστε να κερδίσουν τον έρωτά της και γιατί όχι την καρδιά της.
Εξ ου και το δημοτικό άσμα της εποχής: «Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια και στης Μαρίτσας την ποδιά σφάζονται παληκάρια Μαρίτσα Πενταγιώτισσα, μωρή δασκαλοπούλα, εσύ τα ‘καμες ούλα!”».
Η ερωτομανής διαγωγή της εξόργιζε την συντηρητική κοινωνία του χωριού. Οι καβγάδες και τα επεισόδια ανάμεσα στους επίδοξους μνηστήρες τάραξαν αρκετές φορές την καθημερινότητα της συντηρητικής τότε κοινωνίας.
Εκείνη όμως φαίνεται πως είχε βρει τον άνθρωπό της. Αγάπησε ένα παλικάρι από το χωριό και δεν έκρυβε τα αισθήματά της για εκείνον. Αυτό ήταν και το μεγάλο της σφάλμα.
Ο μυστικός έρωτας της κοπέλας και η διάδοση του δεσμού αναστάτωσε το χωριό που δεν ήταν έτοιμο να δεχτεί δεσμούς και προγαμιαίες σχέσεις.
Οι πιέσεις στην οικογένεια δεν άργησαν. Ζητούσαν επίμονα από τον αδερφό της να πάρει τα μέτρα του και να βάλει τέλος σε αυτό τον «απαγορευμένο» δεσμό και στα τερτίπια της αδερφής του υπό τον φόβο μήπως και άλλα κορίτσια του χωριού και ακολουθήσουν το μεμπτό παράδειγμά της.
Η Μαρία η Πενταγιώτισσα δέχτηκε μεγάλες πιέσεις από τον αδελφό της να σταματήσει αυτή την σχέση και το κακό δεν άργησε να συμβεί.
Ο αδελφός της δολοφονήθηκε από τον Τουρκάκη και η ίδια θεωρήθηκε ηθική αυτουργός. Λέγεται πως ένας κάτοικος του χωριού βρήκε το άψυχο σώμα του αδερφού της.
Το ζευγάρι συνελήφθη, εκείνη θεωρήθηκε συνεργός του και δικάστηκαν από το Κακουργιοδικείο Μεσολογγίου. Ο Τουρκάκης καταδικάστηκε σε βαριά ποινή, ενώ εκείνη λέγεται ότι τελικά έπεσε στα μαλακά, αφού οι δικαστές μεροληπτώντας από την ομορφιά της την αθώωσαν.
Η Μαρία Πενταγιώτισσα, μετά τον χαμό του αδελφού της και του αγαπημένου της, φέρεται να επέστρεψε στη Φωκίδα και παντρεύτηκε έναν χήρο στο διπλανό χωριό Παλαιοκάτουνο (Κροκύλειο), του ανέθρεψε και μόρφωσε τα τέσσερα παιδιά του από προηγούμενο γάμο του και πέθανε το 1885 χωρίς να αποκτήσει δικά της παιδιά.
Η ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας έγινε γνωστή σε όλη την Ελλάδα και άρχισε έτσι να κινείται στα όρια του θρύλου. Ο Κωστής Παλαμάς στην ποιητική συλλογή «Τα Μάτια της Ψυχής μου» (1890) της αφιέρωσε πολύστιχο ποίημα όπου ύμνησε την ομορφιά της. Για τη Μαρία, έγραψαν ο Π. Νιρβάνας, ο Δ. Καμπούρογλου (κυρίως για τα τελευταία χρόνια της ζωής της) και ο Α. Καρκαβίτσας.
Εκτός από δημοτικό τραγούδι που γνώρισε δεκάδες ερμηνείες και παραλλαγές, η ζωή της αποτέλεσε πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ποιημάτων.
Ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Αχιλλέας Μαδράς επισκέφθηκε τους Πενταγιούς για να συγκεντρώσει υλικό για κινηματογραφική ταινία, με θέμα τη ζωή της Μαρίας. Βρήκε όμως κλειστά στόματα. Η ταινία παρ’ όλα αυτά, γυρίστηκε και προβλήθηκε το 1929. Τίτλος της, «Μαρία Πενταγιώτισσα». Στην ταινία, πρωταγωνιστούσαν: Φρίντα Πουπελίνα (με το ψευδώνυμο Νένα Μάη), Αιμίλιος Βεάκης, Αχιλλέας Μαδράς (ο… νονός του σαρδάμ για όσους δεν το γνωρίζουν) κ.ά. Η υπόθεση ξεφεύγει από την πραγματικότητα, καθώς η Μαρία εγκαταλείπει το χωριό της και ακολουθεί τον αγαπημένο της, ένα γενναίο λήσταρχο, στα βουνά.
Το 1957, προβλήθηκε η ταινία «Μαρία Πενταγιώτισσα» σε σενάριο και σκηνοθεσία Κώστα Ανδρίτσου με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουκλάκη. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους ήταν ακόμα οι Ανδρέας Μπάρκουλης, Στέφανος Στρατηγός, Λάμπρος Κωνσταντάρας, Κώστας Χατζηχρήστος, Θανάσης Βέγγος κ.ά. Η ταινία έκοψε 31.254 εισιτήρια και εκτόξευσε τη δημοτικότητα της Αλίκης Βουγιουκλάκη στα ύψη.
Υπάρχει ακόμα μία ταινία του 1967, με τίτλο «Η Κόρη της Πενταγιώτισσας» σε σενάριο Νέστορα Μάτσα και σκηνοθεσία Αντώνη Τέμπου.
Η ιστορία της παραμένει μέχρι σήμερα ένας θρύλος.