Πριν από λίγο καιρό, η ΕΛΣΤΑΤ δημοσίευσε τα εβδομαδιαία στοιχεία θανάτων στην Ελλάδα για το έτος 2023.
Αυτό το ετήσιο στατιστικό φαινόμενο επιβεβαιώνεται κάθε χρόνο με τη δημοσίευση ενός πίνακα που αποτυπώνει το ιδιαίτερα ενδιαφέρον γεγονός: Ο μεγαλύτερος αριθμός θανάτων στην Ελλάδα σημειώνεται τις πρώτες δύο εβδομάδες του έτους, καθώς και κατά την τελευταία εβδομάδα του προηγούμενου έτους.
Συγκεκριμένα, το 2023, οι πρώτες δύο εβδομάδες αντιστοιχούσαν στις μόνες από τις 52 εβδομάδες, κατά τις οποίες καταγράφηκαν πάνω από 3.000 θάνατοι.
Αυτό το φαινόμενο επαναλήφθηκε και στην τελευταία εβδομάδα του 2022.
Αν και ο συνολικός αριθμός θανάτων μειώθηκε κατά 9,1% σε σχέση με το 2022, οι θάνατοι τον Ιανουάριο του 2023, δηλαδή κατά τις πρώτες τέσσερις εβδομάδες του έτους, ήταν κατά 8% περισσότεροι από οποιονδήποτε άλλο μήνα.
Τα αριθμητικά δεδομένα παρουσιάζουν μια αναμφισβήτητη εικόνα. Η τελευταία εβδομάδα του 2022, δηλαδή η 52η, κατέγραψε 3.045 θανάτους.
Οι προηγούμενες 21 εβδομάδες δεν ξεπέρασαν ποτέ τους 2.750 θανάτους. Η εβδομάδα με τους περισσότερους θανάτους, πάνω από 3.000, ήταν η 31η εβδομάδα του έτους, τον Αύγουστο.
Το 2023, η 1η εβδομάδα κατέγραψε 3.025 θανάτους και η 2η εβδομάδα 3.085. Η 3η εβδομάδα έφτασε κοντά στα 3.000 αλλά δεν το ξεπέρασε, με 2.960 θανάτους.
Εκτός από την 31η εβδομάδα, και η 29η εβδομάδα του Ιουλίου είχε πλησιάσει αυτά τα επίπεδα, με 2.987 θανάτους.
Ειδικά για τους θανάτους πάνω από 70 ετών, η κατάσταση είναι ακόμα πιο εντονοποιημένη. Από τους 104.098 ανθρώπους που πέθαναν το 2023, 4.832 καταγράφηκαν τις δύο τελευταίες εβδομάδες του χρόνου, αντιστοιχώντας σε πάνω από 20% σε σχέση με τον μέσο όρο των υπόλοιπων εβδομάδων. Αυτό φάνηκε επίσης και το 2022.
Συνολικά, από τους 115.075 θανάτους το 2022, οι 5.147 καταγράφηκαν τις δύο πρώτες εβδομάδες του χρόνου. Ακόμα και αν εξετάσουμε τα δεδομένα κατά γεωγραφική περιφέρεια, οι διαφορές που προκύπτουν είναι ασήμαντες σε σχέση με τα συνολικά αριθμητικά.
Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν την έντονη κυκλικότητα των γεγονότων. Αν εξαιρέσουμε τη διετία 2020-2021, που σημαδεύτηκε από την πανδημία COVID-19 και την απότομη αλλαγή του αριθμού των θανάτων, η εξέταση οποιουδήποτε παρόμοιου πίνακα από τη σελίδα της ΕΛΣΤΑΤ θα καταδείξει το ίδιο φαινόμενο: Σε εορταστικές περιόδους του έτους παρατηρείται αυξημένος αριθμός θανάτων στην Ελλάδα.
Αν εστιάσουμε αντίστροφα, δηλαδή στις εβδομάδες όπου ο αριθμός των θανάτων ήταν ελάχιστος, θα πρέπει να σταθούμε στις δύο περιπτώσεις καταγραφής λιγότερων από 2.100 θανάτων: Η 24η εβδομάδα (12-18 Ιουνίου) με 2.083 θανάτους και η 41η (9-15 Οκτωβρίου) με 2.080 αποτελούν τις λιγότερο «μοιραίες» εβδομάδες του έτους. Στοιχεία για το έτος 2022 καταδεικνύουν ότι η λιγότερο επιβαρυμένη εβδομάδα ήταν η 38η (19-25 Σεπτεμβρίου).
Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίζεται μόνο στους Έλληνες. Παρατηρείται σε όλους τους δυτικούς πολιτισμούς και έχει αναλυθεί εκτενώς από πηγές όπως η Washington Post και το BBC. Σύμφωνα με το Center for Disease Control and Prevention των Ηνωμένων Πολιτειών, τον Ιανουάριο είναι ο μήνας με τους περισσότερους θανάτους, αποτελώντας την πιο «θανατηφόρα» περίοδο του έτους σε 21 από τις 24 χρονιές που εξετάστηκαν.
Οι πληροφορίες από τα National Records for England and Wales, όπως αναφέρθηκαν στο BBC, δείχνουν ότι ο Ιανουάριος είναι επίσης ο μήνας με τους περισσότερους θανάτους μέσα σε νοσοκομεία, ιδίως η ημέρα πριν από τα Χριστούγεννα και τη Πρωτοχρονιά.
Εντούτοις, η σαφής αιτιολόγηση του φαινομένου αυτού αποτελεί ακόμα αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Οι ιατρικοί επιστήμονες, οι οποίοι ειδικεύονται στη στατιστική ανάλυση (που περιλαμβάνει γεννήσεις, θανάτους, μέσο όρο ηλικίας, προσδόκιμο ζωής κλπ.), έχουν προτείνει διάφορες θεωρίες για το φαινόμενο αυτό.
Στη βόρεια και ανατολική Ευρώπη, η ψυχρότητα συμβάλλει σημαντικά σε αυτήν την τάση, ιδίως όταν συνδυάζεται με οικονομική ανέχεια, επηρεάζοντας σημαντικές ομάδες του πληθυσμού. Στις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις της δυτικής Ευρώπης, οι καταχρήσεις αποτελούν την πιο πιθανή εξήγηση.
Κατά τη διάρκεια των εορταστικών περιόδων, οι ηλικιωμένοι καταναλώνουν περισσότερο, καταναλώνουν περισσότερο αλκοόλ, και εκτελούν σωματικές δραστηριότητες σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι κατά τον υπόλοιπο χρόνο, επιβαρύνοντας έτσι τον οργανισμό τους.
Κάποιοι έχουν προσπαθήσει να γενικεύσουν αυτήν την πραγματικότητα, προσπαθώντας να συνδέσουν την αύξηση των θανάτων με την αύξηση της εγκληματικότητας ή των τροχαίων ατυχημάτων.
Αν και σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία παρατηρείται αύξηση σε αυτούς τους τομείς κατά τη διάρκεια ορισμένων περιόδων, δεν είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε να δικαιολογήσει τα εμφανώς διαφορετικά αριθμητικά δεδομένα.
Όλα αυτά μπορούν να ισχύουν, υπό την προϋπόθεση ότι εξετάζονται σε τοπικό επίπεδο.
Αν κάποιος εξετάσει τη μεγάλη εικόνα, θα διαπιστώσει ότι η αύξηση των θανάτων κατά τη διάρκεια της εορταστικής περιόδου είναι μια κατάσταση που δεν εξαρτάται από τα κλιματικά χαρακτηριστικά, την εγκληματικότητα ή τις καταχρήσεις. Αυτή η τάση παρατηρείται σε διάφορες χώρες, όπως η Πορτογαλία όπου δεν επικρατεί τόσο κρύο όσο στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά η αναλογία των θανάτων αυξάνεται σημαντικά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.
Στην Ισλανδία και την Ελβετία, όπου η εγκληματικότητα είναι ελάχιστη, και στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης με ορθόδοξη πίστη και την ακολουθία του Ιουλιανού ημερολογίου, η εορταστική περίοδος ξεκινά αργότερα.
Η μοναδική πειστική εξήγηση για το «υπερβολικό ποσοστό θνησιμότητας» προέρχεται από τους ψυχίατρους, οι οποίοι συνδέουν την εορταστική περίοδο και κυρίως την αλλαγή της χρονιάς με την ολοκλήρωση ενός κύκλου ζωής. Στο μυαλό του κοινού, η αλλαγή της χρονιάς συμβολίζει τόσο μια αρχή όσο και ένα τέλος, ανάλογα με την προοπτική από την οποία την εξετάζει κανείς.
Επιπλέον, η υπερβολική συγκίνηση επηρεάζει σοβαρά την κατάσταση. Κατά την εορταστική περίοδο, ο δυτικός κόσμος έχει συνηθίσει να δίνει μεγαλύτερη έμφαση στους ηλικιωμένους, είτε με οικογενειακά ταξίδια (σε περίπτωση που ζουν μακριά), είτε με οικογενειακές συναντήσεις και γιορτές. Κατά αυτές τις συναντήσεις, οι ηλικιωμένοι αισθάνονται σημαντικοί ως μέρος της οικογένειας, λαμβάνουν αγάπη και δώρα, και συχνά αντιμετωπίζουν τη σκέψη τους ως τον τελευταίο επιζώντα κρίκο σε μια αλυσίδα που συνεχίζεται. Τα συναισθήματα αυτά, παρότι θετικά, μπορούν να οδηγήσουν πολλούς ηλικιωμένους σε μια ψυχολογική κατάσταση παρόμοια με αυτή του βιβλικού Συμεών, ο οποίος αφού κράτησε το Βρέφος Ιησού στην αγκαλιά του, αναφώνησε: «Νυν απολύεις τον δούλο σου, Δέσποτα». Στις λατινογενείς γλώσσες (ιταλικά, ισπανικά κτλ.) οι πρώτες λέξεις στη λατινική μετάφραση αυτής της προσευχής «nunc dimitiis» περιγράφουν ακριβώς αυτό το φαινόμενο.